Wat leren met schaamte te maken heeft

ma 22 sep 2025 - Sijtze de Roos

Het Tijdschrift voor Coaching besteed het derde nummer van dit jaar aan het thema ‘Schaamte’. Het is een mooi nummer geworden, dat ik ten zeerste aanbeveel. Maar zoals altijd is ook dit thema weidser dan een tijdschrift kan omvatten. Zo ontbreekt aandacht voor de mogelijke samenhang tussen leren en schaamte. Vandaar deze bijdrage.

Over wat leren eigenlijk is bestaan hardnekkige misverstanden. Bijvoorbeeld dat leren altijd heel erg mooi is, dat je daar enorm veel beter van wordt en dat je nooit iets leert waar je je diep voor zou moeten schamen.

Begrip
We zullen zien. Laten we beginnen met het begrip ‘leren’. Achter deze term gaat een natuurlijke dispositie schuil die alle mensen met elkaar gemeen hebben. We leren onafgebroken, ook al merken we daar niets van en hebben we vaak geen greep op wat we leren. Het komt daarom voor dat mensen onbedoeld leren, vervelend gedrag ontwikkelen of zich rare vooroordelen eigen maken. Ook kunnen we met opzet dingen leren waarvan de vraag is wat we er eigenlijk aan hebben, zoals handigheidjes waarmee we stof opslaan en aan de hand van multiple choice vragen reproduceren zonder dat we daar inzicht in ontwikkelen. Leren doen we ons leven lang, zij het lang niet altijd de meest gewenste of nuttige zaken. Soms kan dat ongemakkelijk voelen en zelfs aanleiding tot schaamte geven.

Bovendien: het is nog maar de vraag of we leren wat docenten en begeleiders graag willen dat we leren. Leraren, onderwijskundigen en coaches denken maar al te graag dat er pas geleerd wordt als wij op de juiste tijd en plaats de bewegingen maken die min of meer overeenkomen met hun verwachtingen, bedoelingen, instructies, programma’s, methodieken of beleidslijnen. Dat leren deze nogal bemoeizuchtige professionals maar niet af, terwijl overduidelijk is dat maar weinig wordt geleerd wat buiten de schoolse of begeleidingskundige situatie betekenis kan krijgen, ook niet als het om reflectie-oefeningen, projecten of probleemgestuurde opdrachten gaat. Zeker; leerlingen of coachees bekwamen zich in het vertonen van op de situatie afgestemd sociaal wenselijk gedrag of ontwikkelen een zekere procedurele handigheid. Dat kun je leren noemen, maar van ‘doelbewust en zelfgestuurd’ leren is pas sprake als we de leerstof daadwerkelijk overbrengen op andere situaties dan die waarin we deze tot ons namen. En daar zijn leraren of begeleiders meestal niet bij aanwezig.

Getuigt dit zelfvoldane neerkijken niet van hoogmoedige zelfverheffing?

Leren kent dus tenminste twee aspecten: we ‘leren’ altijd iets, maar of we dat geleerd hebben blijkt pas als we daar elders en later iets anders van maken, mee doen of aan toevoegen. Vaak valt dat nogal tegen. Ook dan kan schaamte op zijn plaats zijn.

Let the ball roll
Leren is voornamelijk: afkijken, verwerken en nadoen, en dat nadoen voltrekt zich volgens de trial and error-methode. Vrijwel alles wat wij voor onze biologische, sociale en economi­sche overleving nodig hebben leren we met behulp van deze methode: afkijken, verwerken en nadoen, trial en error. De meest ‘leerzame’ periode van ons leven is die waarin het leven nieuw voor ons is en nog alles te ontdekken valt: de eerste vijf jaar. De cognitieve en emotioneel-intelligente aanvulling op, en verwerking van al die ervaringskennis in het hoger onderwijs vormt slechts een bescheiden toefje slagroom op deze taart. Maar het geeft wel extra smaak.

Afkijken, verwerken en nadoen, trial en error zijn evolutionair de meest effectieve methoden, hoezeer de gemiddelde frik daar ook van zal gruwen. Hij zal het ongetwijfeld te weinig effi­ciënt vinden, te chaotisch en te onbeheerst. Hij raakt de greep op zijn leerlingen kwijt, en dus, zo denkt hij, leren die niets meer. Dat is een misvatting waar hij (of zij) zich diep voor zou moeten schamen. Want leren is gediend met schaamteloze eigenzinnigheid en onbeschaamde onbevangenheid. Leven is slechts in zeer beperkte mate beheersbaar, en voor leren geldt hetzelfde. ‘Let the ball roll’, zoals mijn voetbalcoach ooit zei.

Schaamteloze arrogantie
Hij had gelijk, want je kunt namelijk niet niet leren. Daarin verschillen we fundamenteel van Laurel & Hardy, die hun menselijke vorm verenigen met een absoluut onvermogen tot leren, zoals blijkt uit hun eindeloze herhaling van immer dezelfde onbenullige knulligheden. Wij lachen niet zozeer om hun koddige flaters, maar omdat wij al na drie minuten geleerd hebben dat zij niet leren. In ons geschater klinkt een mengeling van verbazing, medelijden en minachting door, gecombineerd met een gevoel van opluchting: ‘Dank, oh Heer, dat wij slimmer zijn dan die twee brokkenmakers daar. Zie toch hoe ze de ene klunzigheid op de andere stapelen en zich daar niet eens voor schamen.’

Tja, maar getuigt dit zelfvoldane neerkijken niet van hoogmoedige zelfverheffing? Ten koste van hen die tien keer over dezelfde losse stoeptegel struikelen? Is dat niet van een schaamteloze arrogantie die we zo snel mogelijk af moeten leren?

Zou dat lukken? Ik vrees met grote vreze en voel het plaatsvervangend schaamrood reeds op mijn kaken branden.

Sijtze de Roos is ex-president van de ANSE, interim chief editor van ANSE Journal en redactielid van het Tijdschrift voor Coaching.