Column: Via nep naar een tijdperk van cynisme

ma 29 jan 2024 - Guido van de Wiel

De TikTok-gebruiker @Buurtwacht plaatste een paar maanden geleden een filmpje op zijn account waarbij het lijkt alsof hij over varkensvlees heen plast. Hij wordt daarbij van achteren gefilmd en ondertussen hoor je het geluid van stromend water. Voor de duidelijkheid: het was geen echt, maar een nep-filmpje. Echter, vanaf het moment dat het gedeeld werd, ging dit filmpje een eigen leven leiden. Het was content zonder correcte context. Dat deze opname van een account afkomstig was dat vaker filmpjes in scène zette, ontbrak vanaf toen. Daarop ging dit filmpje – inmiddels als “de waarheid” – rond en zette het op veel plaatsen, onterecht, aan tot verdere discriminatie en polarisatie. Ook Wilders deelde het filmpje via zijn X-account met de tekst ‘Weer tien zetels erbij’. Ook nadat mensen hem erop wezen dat dit een nep-filmpje was, verwijderde Wilders dit filmpje toch niet van zijn account. Mogelijk kwam het hem goed uit dat de scheidslijn tussen echt en nep in dit geval – juist tijdens verkiezingstijd – wat schimmig bleef.

Gedurende diezelfde verkiezingstijd zag je een foto van Groen Links/ PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans die zich in een vliegtuig tegoed deed aan een copieus diner. Een foto die geheel en al gegenereerd was met AI. Als je goed kijkt telt de hand zes vingers (waarbij een extra pink grotendeels schuilgaat achter een bord), heeft het wijnglas geen voetje, bestaat de bril uit twee verschillende monturen links en rechts en ontbreekt de rugleuning van een vliegtuigstoel. Maar het kwaad was al geschied vanaf het moment dat de eerste foto geretweet wordt. Hier begon het Thomas-theorema in werking te treden: If people define situations as real, they become real in their consequences. Dit effect werd nog eens versterkt toen ook een columnist van onder meer HP/De Tijd in zijn post over deze foto beweerde dat Timmermans hier in zijn privévliegtuig zat. Een betrouwbare bron had het nieuws als echt geduid. Timmermans had weliswaar gevlogen in die dagen, waar toen kritiek op kwam, maar hij werd met dit beeld onterecht weggezet als kaviaarsocialist. Gewoonweg omdat de foto verwees naar een werkelijkheid die nooit bestaan had. Maar mensen hadden ondertussen wel hun mening gevormd naar aanleiding ván die foto.

We dienen er steeds vaker alert op te zijn of iets echt is of nep. Maar er duikt langzamerhand misschien nog wel een groter probleem op dan het varkensvlees-filmpje dat nep is en dat als echt wordt gezien; iets ergers dan Timmermans die nooit in dat vliegtuig gezeten heeft. Het valt mij op dat het effect andersom zichtbaar begint te worden. Dat we bij steeds meer van de werkelijkheid óók onze vraagtekens gaan stellen. Steeds meer op feiten controleerbare informatie en echte filmpjes, foto’s of documenten worden inmiddels te pas en te onpas, en vaak bij voorbaat, inmiddels als nep gelabeld.

Neem het filmpje op Facebook over het stadje Cività di Bagnoregio. Onder het filmpje lees ik het commentaar: “zeer suggestief”. Met andere woorden: een kijker trekt in twijfel of dit wel een echt plaatsje is of dat we hier te maken hebben met generatieve AI. Tik het plaatsje echter in op Google Earth of binnen TripAdvisor en deze zoekmachine of site leiden je wel degelijk naar een idyllisch bergdorpje in de buurt van Lazio, dat straalt van schoonheid. Een stadje waarvoor elk meter op de bergtop slim en met stijl benut is.

Met de komst van fake news, durven we steeds minder te genieten van excessieve schoonheid. We dempen onze ervaringen bij voorbaat en fluisteren onszelf in: ‘Zal wel fake zijn.’ ‘Pas op, niet waar.’ ‘Trap er niet in.’ ‘Te mooi om waar te zijn.’ Voor mij staat Cività di Bagnoregio symbool voor dit proces van afbrokkelende waarheid. Want het stadje heeft in werkelijkheid last van erosie en de grond brokkelt steeds verder af. Dus wellicht komt er ooit een moment dat het stadje ook inderdaad niet meer zal bestaan. De dag dat de cynici toch nog gelijk krijgen …

Wat in de tussentijd overblijft is vooral een community zonder overgave, een hart dat we niet meer vol durven laten stromen, te veel ruimte voor alle innerlijke criticasters, een leven met een aangetrokken handrem op de ziel. Daardoor blijft slechts een slap aftreksel van de ziel over, waardoor we hooguit nog een ‘ziel-ig’ bestaan kunnen leiden.

Deze ontwikkeling – dat wat echt is massaal onder druk komt te staan en bij voorbaat ontkend wordt – vormt een almaar aangroeiende clusterbom onder ons bestaan. Niet het vervuilen van de werkelijkheid met wat nepmateriaal is het grootste probleem. Het echte probleem is het gevolg daarvan. Dat we door die nep-invloeden ook alles wat echt is niet meer geloven. Als iets er te mooi uitziet, als iets te toevallig lijkt, wordt het al bij voorbaat weggezet als fake news. Sommige politici zien dit en spelen met deze dynamiek. Daarmee komt onze realiteit op een hellend vlak te staan, verkruimelen de fundamenten onder onze voeten, totdat we in moerassen van cynisme verzuipen.

Maar ja, wat ik hierboven schrijf is allemaal vast ook niet waar.

Guido van de Wiel (Wheel Productions) is organisatiepsycholoog, (schrijf)coach en ghostwriter. Hij is onder meer verbonden aan Verdraaide organisaties en de Veranderbrigade. In 2020 verscheen bij Kloosterhof zijn boek Van meetbaar naar merkbaar, van duurzaam naar dierbaar. Eerder schreef hij boeken zoals Durf het verschil te maken (i.s.m. Merlijn Ballieux), Organiseren met toekomst en Innoveerkracht. www.wheelproductions.nl

Foto: Sidvics - Own work