Column: Het echte drama van de dramadriehoek

di 24 jan 2023 - Guido van de Wiel

In het sprookje Doornroosje zijn zonder veel moeite de drie rollen uit de dramadriehoek te herkennen. De Aanklager, het Slachtoffer en de Redder. Deze dramadriehoek is ontworpen door Stephen Karpman, een leerling van Eric Berne, en geeft aan hoe deze drie posities samen een disfunctioneel communicatiepatroon in stand houden. Ga je deze drie rollen toepassen op het sprookje van Doornroosje, dan zie je al snel dat de Aanklager de oude vrouw met een spintol is, die bij de geboorte van Doornroosje niet was uitgenodigd bij de “babyshower”. Doornroosje is het Slachtoffer dat in slaap valt, waarna alles in en om het kasteel blijft stilstaan in de tijd, behalve de doornhaag die het hele kasteel gaat overwoekeren. De Redder is uiteindelijk de koningszoon die het als eerste na 100 jaar wél lukt om zich een weg door de doornhaag te banen en Doornroosje wakker kust.

Elke rol blijft gedurende het verhaal keurig gescheiden van de andere rollen en elke rol laat zich definiëren door één helder label (goed, kwaad, held) zonder verder verloop. Het zijn zogeheten flat characters: de karakters maken geen werkelijke verandering of ontwikkeling door. Doornroosje is mooi voor, tijdens en na haar 100-jarig durende slaap. De oude vrouw is door het hele verhaal heen een wraakzuchtige heks. En de prins is een onverschrokken held die vandaag de dag weliswaar voor huisvredebreuk en aanranding zou worden aangehouden, maar zich in het verhaal kloek en fier toegang tot het kasteel weet te verschaffen en een slapende vrouw die hij daar aantreft zomaar gaat zoenen.

De rollen roepen elkaar voor een groot deel op. Zo definieert de rol van de Aanklager meteen ook dat er een Slachtoffer is. En de rol van Slachtoffer roept op zijn beurt weer de rol van Redder uit. Een belangrijk deel van het drama ontstaat, omdat in deze rolverdeling geen van de rollen echt zelf verantwoordelijkheid weet te dragen. Het spel, het drama, ontstaat juist omdat de last van de verantwoordelijkheid voor eigen voelen, denken en handelen ontkend wordt. De buitenwereld moet vooral iets doen of iets laten. De Aanklager legt de schuld bij de ander (en heeft die ander ook nodig om zijn of haar kritiek op te richten). Een aanklacht verschuift de aandacht. Door te wijzen op een ander, verdwijnt automatisch de kritische blik naar zichzelf. Het slachtoffer op zijn beurt kan zelf nergens iets aan doen en voorkomt op die manier om verantwoordelijkheid te nemen. Ook de Redder is gericht op de anderen en creëert met zijn onmisbare rol bovendien vooral afhankelijkheidsrelaties. In die zin lijken Aanklager en Redder op elkaar: beide beschouwen anderen als minderwaardig. Het verschil is hoe ze het verschil tussen henzelf en de rest van de wereld creëren. De Aanklager haalt anderen naar beneden, terwijl de Redder zich juist superieur maakt aan anderen. Het drama wordt verder versterkt doordat de drie hoofdrolspelers die verwikkeld zijn in zo’n driehoek van zichzelf denken dat ze vooral goede bedoelingen hebben. Tegelijkertijd blijft ieder van hen blind voor het feit dat de onbewuste bijbedoelingen negatief zijn.

Zo ééndimensionaal als Doornroosje is, zo plat kan het werken met de Dramadriehoek in coaching eruitzien. Voordat je het weet, ben je vooral bezig met een eenzijdige etikettering van mensen. “Jij bént een Redder”, “Alleen een aanklager zou zo’n opmerking maken”, “Typisch een slachtoffer”. Indien je op die manier blijft kijken en gaat werken met de dramadriehoek, breng je de complexiteit van het leven terug tot een drietal flat characters die ook nog eens aan vaste personen gekoppeld zijn.

Het wordt al een stuk interessanter als je gaat zien hoe die verschillende rollen kunnen wisselen. Want niet zelden ontstaat uit de Redder de volgende Aanklager, wordt de voormalige Aanklager het volgende slachtoffer en gaat het eerdere Slachtoffer dan maar “redderen”.

Het is van belang om te zien dat we al die verschillende rollen gelijktijdig in ons hebben. Vanaf dat moment manifesteert de dramadriehoek zich niet alleen tussen mensen, maar verwijzen de drie rollen tegelijkertijd ook naar drie tegengestelde krachten die stuk voor stuk in ons huizen. We hebben immers allemaal de wil om te zegevieren in ons, maar net zo goed de impuls om te vernietigen én de hoop om te overleven. Die vernietigingsdrang is niet voorbehouden aan de heks of het monster in een sprookje. Die drang is een vaak miskend, maar eigenlijk onmiskenbaar deel in ons. Een belangrijk deel van de coaching bestaat erin om die verschillende krachten stem te geven en deze met elkaar te laten samenwerken op een steeds zelfbewuster niveau. Ontdaan van je blinde vlekken kom je zo oog in oog met je response-ability te staan; met je mogelijkheid om als een round character bewuster je antwoord te kiezen op assen als hulpvaardigheid, kritisch vermogen en tussenafhankelijkheid. Parallel vigerend navigeren op al die assen, vergroot je je ability to respond. Hierdoor ontstijg je flat characters en oerdriftreacties. Parallel aan de keuzevrijheid ontstaat een toenemend verantwoordelijkheidsbesef. Er komt ruimte voor meerdere gezichtspunten, voor ontwikkelend zelfinzicht en voor sublimatie en finesses.

Niet voor niets is het in de coachings- en trainingswereld de laatste jaren usance om de dramadriehoek te vervangen voor de zogenaamde winnaarsdriehoek. De Redder wordt een vraaggestuurde Helper die van zichzelf niet langer ondersteuning moet maar kan bieden, de Aanklager krijgt feedbackregels aangeleerd, en de eerdere passieve rol van Slachtoffer gaat zijn kwetsbaarheid accepteren en leert zijn afhankelijkheid om te zetten in een vraag aan de buitenwereld, waarin iemand verwoordt wat hij nodig heeft van de ander. Maar het gevaar van deze exercitie is dat deze rollen stuk voor stuk ook wat braver worden. Wat keuriger. Wat te veel binnen de lijntjes kleurend.

Want soms kom je op een punt dat binnen de lijntjes kleuren niet de tekening oplevert die je de wereld wilt laten zien. Soms is het niet voldoende om slechts met je ene stem te protesteren. Er zijn momenten dat je ervoor wilt kiezen om de verschillende stemmen die je in je hebt – Aanklager, Slachtoffer en Redder – allemaal tegelijkertijd zo luid mogelijk te laten horen. Om ze allemaal tegelijkertijd te laten spreken. En dat is precies wat Greta Thunberg vorige week deed. Want toen deze Zweedse dame vorige week werd opgepakt in het Duitse “bruinkooldorpje” Lützerath was ze tegelijkertijd Slachtoffer (allereerst van de vorige generaties; daarnaast heel praktisch, omdat ze werd opgepakt door de politie), ze was Aanklager (door te agenderen wat er mis is in Lützerath; als demonstrant tegen het dominante systeem) en wellicht blijkt ze achteraf een belangrijke redder (van het milieu, van de toekomst).

Niks geen Doornroosje, wachtend op de prins die je wakker kust. Niks geen tijd die 100 jaar stilstaat. Niks geen willoos slachtoffer, in afwachting van een redder. Greta gaf - vanuit een diep doorleefd verantwoordelijkheidsgevoel – elke rol gelijktijdig vorm. Wie ten diepste ergens van overtuigd is wordt aanklager, slachtoffer en redder tegelijk.

Het échte drama ontstaat wellicht als je in één van de rollen uit de dramadriehoek braaf – en dus onverantwoordelijk – je rondjes blijft draaien. Thunberg sprak – zelfs zonder woorden – met drie stemmen tegelijkertijd. Ze gaf stem aan al haar capaciteiten. De geculmineerde dramadriehoek als ultieme gevarendriehoek.

We hebben allemaal deze three votes in one. Misschien is het beste gebruik van de dramadriehoek wel als het je lukt om iemand alle hoeken van de driehoek simultaan te laten zien. Om drie stemmen in koor te laten klinken. Desnoods in een nieuwsbrief voor coaches. Eventueel zelfs gelardeerd met verhalen over Transactionele Analyse.

Guido van de Wiel (Wheel Productions) is organisatiepsycholoog, (schrijf)coach en ghostwriter. Hij is onder meer verbonden aan Verdraaide organisaties en de Veranderbrigade. Vorig jaar verscheen bij Kloosterhof zijn boek Van meetbaar naar merkbaar, van duurzaam naar dierbaarEerder schreef hij boeken zoals Durf het verschil te maken (i.s.m. Merlijn Ballieux), Organiseren met toekomst en Innoveerkracht. www.wheelproductions.nl

Naar het overzicht